آتشكده بهرام يزد يا همان هتل سنتي يزد آتشكده ورهرام يزد كه در خيابان كاشاني شهر يزد قرار دارد يكي از اماكن مربوط به زرتشتيان است كه شامل ساختمان و باغ مشجري است كه در قرن اخير ساخته شده است. در اين محل، آتش مقدس كه براي زرتشتيان محترم مي باشد و بايد هميشه روشن نگه داشته شود، نگهداري مي شود. شايان ذكر است كه قدمت آتشكده به 1500 سال مي رسد. ساختمان اصلي در وسط حياط و بر بلندي قرار دارد و آن را درختاني هميشه سبز احاطه كرده اند. حوضي مدور و بزرگ در محور ورودي بنا به آن زيبايي خاصي بخشيده است. آتش در محفظه اي بلند تر از سطح زمين در اتاقي نسبتاً وسيع و دور از تابش خورشيد قرار گرفته و اتاقهايي براي مراسم نيايش پيرامون آن طراحي شده است. آتشكده يزد، گرچه بنايي بسيار كهن ندارد و بنايش نزديك به 80 سال پيشينه داشته باشد اما آتشي كه درون آن مي­سوزد بيش از 1500 سال است كه روشن مانده است. همين پيشنه و ديرينگي است كه شگفتي اين نيايشگاه را دوچندان كرده است. آتشكده بهرام يزد از هشت سال پيش كه در هتل سنتي رز يزد سياهه بناهاي ملي ثبت شد، در به روي گردشگران گشود. گرچه اين موضوع مخالفت بسياري از زرتشتيان را برانگيخت زيرا آنجا جاي نيايش به درگاه خداوند است و آنها دوست نداشتند كه با ورود گردشگر هم آرامش آنجا به هم بريزد و هم پاكيزگي اين مكان سپند كه در دين زرتشتي از ارزش بالايي برخوردار است از بين برود.

در سمت شمالي ميدان امير چقماق هتل اطلس يزد يزد، يكي از ارزشمند‎ترين آثار معماري اين شهر قرار دارد كه از سال 1379 همزمان با برگزاري نخستين همايش بين‎المللي كاريز هتل كاروانسراي مشير يزد «موزه آب» در آن جاي گرفت. اين ساختمان، در سال 1266 خورشيدي احداث هتل اطلس يزد گرديده و در حال حاضر به بي‎نظيرترين موزه آب دنيا تبديل هتل اطلس يزد شده است. از ويژگي‎هاي اين موزه و بناي تاريخي، پنج طبقه بودن آن و گذشتن يك رشته كاريز صدها ساله از ميان آن مي‎باشد. موزه آب يزد محل مناسبي براي شناخت آثار و ابنيه‌هاي تاريخي در زمينه‌هاي مختلف مربوط به آب است كه مي‌تواند مورد استفاده پژوهشگران و علاقه‌مندان قرارگيرد. هتل كاروانسراي مشير يزد در اين موزه لوازم مختلف حفر قنوات، ابزار و ادوات اندازه‌گيري حجم آب، وسايل تأمين روشنايي در قنات، اسناد و مدارك خريد و فروش آب و وقف‌نامه‌هاي قديمي، كتابچه ميرابها و اسناد توزيع آب، ظروف نگهداري و حمل آب و بسياري لوازم و اشياء ارزشمند ديگر در معرض ديد همگان قرار گرفته است. اين موزه در يكي از ارزشمندترين آثار معماري سنتي يزد به نام خانه كلاهدوزها واقع شده است.

مسجد مير چخماق يا امير چخماق كه در يزد به نام مسجد جامع نو نيز خوانده شده است در ميدان اميرچخماق در شهر يزد واقع شده است. اين مسجد در مجموعه هتل جهانگردي يزد اميرچخماق يزد است كه شامل بازار، تكيه، مسجد و دو آب‌انبار كه قدمتشان به دوره تيموريان (قرن ۹ هجري) هتل جهانگردي يزد برمي گردد هتل فاضلي يزد مجموعه امير چخماق كه يكي از شاخص ترين مجموعه‌هاي تاريخي شهر يزد محسوب مي‌شود. اين مجموعه با ارزش كه نقطه خيابان‌هاي اصلي شهر است شامل مسجد، تكيه، بقعه ستي فاطمه، بازارچه حاجي قنبر، آب انبار فاطمه، نخل و آب انبار تكيه امير چخماق مي‌باشد. اين مجموعه از آثار قرن نهم هجري است كه امير جلال‌الدين چخماق از سرداران و امراي شاهرخ تيموري هنگامي كه به حكوميت يزد رسيد با همكاري همسر خود ستي فاطمه خاتون براي آباداني، شهر آن را بنيان نهاد.

مسجد جامع يزد يا همان مسجد كبير يزد يكي از با ارزش ترين ميراث هنري و گنجينه اي از معماري اسلامي است كه در خيابان امام خميني، خيابان مسجد جامع واقع شده است. باني هتل باغ مرشد يزد ساختمان اصلي مسجد را علاءالدوله گرشاسب هتل روياي قديم يزد آل بويه ـ قرن ششم هجري – مي دانند ولي مسجد كنوني مربوط به آل مظفر و تيموريان قرن هشتم و نهم هجري است. از امتيازات هتل باغ مرشد يزد هنري و معماري اين مسجد مي توان قدرت و استواري كاشيكاري هاي نفيس و جالب، سر در بلند، دو كتيبه نفيس يكي به خط كوفي و ديگري به خط ثلث بر هتل روياي قديم يزد روي كاشي لاجوردي معرق در كنار سر در باشكوه، دو مناره زيبا و تزئينات كاشيكاري شده، ديوارهاي داخلي شبستان و زير گنبد و خارج گنبد را نام برد. ارتفاع مناره هاي آن حدود 48 متر و ارتفاع سر در آن در حدود 24 متر مي باشد. مسجد جامع كبير در تاريخ ۳۱ تير ۱۳۱۳ با شماره ثبت ۲۰۶ به‌عنوان يكي از آثار ملي ايران به ثبت رسيده ‌است.

مدرسه ضيائيه يزد هتل كاروان يزد معروف به « زندان اسكندر » كه در خيابان امام، در محله فهادان و در مجاورت بقعه دوازده امام قرار دارد از آثار« مولاناضياءالّدين حسين رضي » پسر « شرف الّدين علي يزدي » است كه در سال 631 ق. آن را بنيان نهاد و بناي هتل كاروان يزد آن در سال 705ق. توسط هتل خوان دوحد يزد پسرانش به اتمام رسيد شبستان مدرسه داراي محراب است و در اطراف مدرسه رواق هايي ساخته شده است. در حياط اين مدرسه چاهي با قطر حدود ۲ متر وجود دارد كه به فضايي سرداب مانند هتل كاروان يزد با عمق حدود ۵ متر منتهي مي شود. كف سرداب حوضي قديمي وجود دارد كه از جمله آثار به جاي مانده هتل خوان دوحد يزد از بناي اوليه ساختمان است . معماري مدرسه ي ضيائيه را مي توان از خصوصيات عصر مغولي قلمداد كرد. در اين بنا هيچ گونه تزيينات كاشي كاري به چشم نمي خورد و تنها آثار بر جاي مانده آن خشت خام بوده كه اين بنا را تاكنون بر پا نگاه داشته است.

دخمه زرتشتيان را با هتل كوروش يزد نام برج خاموشان و برج سكوت نيز مي‌ شناسند. در 15 كيلومتري جنوب شرقي يزد و در حوالي منطقه صفائيه، بر بلنداي كوهي رسوبي و كم ارتفاع به نام كوه دخمه، دو عمارت سنگي مدور برج مانند با فضاي ميان تهي قرار دارد كه به دخمه يا دادگاه زرتشتيان مشهور است. يكي قديمي‌ تر به نام مانكجي هاتريا (زرتشتي هندي‌الاصل) و ديگري كه جديدتر مي‌ باشد به نام گلستان معروف است كه مربوط به دوره قاجاريه مي‌ باشد. دخمه گلستان 25 متر قطر دارد و ارتفاع ديوار آن از سطح تپه 6 متر است. دخمه مانكجي نيز 15 متر قطر دارد. كاركرد اين برج براي هتل اديب الممالك يزد دفن جنازه‌ها بوده‌ است. در گذشته دور جنازه‌ها را بالاي برج مي‌ گذاشتند تا خوراك پرنده‌ ها شود. بعدها استخوان‌ ها را در چاهي مي‌ ريخته‌ اند. اين كار براي جلوگيري از آلوده شدن هتل اديب الممالك يزد خاك بوده‌ است.وسط فضاي ميان تهي دخمه چاهي وجود دارد كه به “استودان” معروف است و استخوان‌ هاي به جاي مانده از اجساد را داخل آن مي‌ ريختند.

خانه لاريها و بادگير آن هتل لاله يزد مربوط به دوره قاجار است و در يزد، خيابان امام خميني، محله فهادان، مجاورعمارت كلاه فرنگي واقع شده و اين اثر در تاريخ 24 بهمن 1375 با شماره هتل خاتم يزد ثبت 1837 به‌عنوان يكي از آثار ملي ايران به ثبت رسيده‌است. ساختمان خان لاري ها با توجه به سبك كّلي منازل اعياني دور خود ساخته شده؛ يعني خانه اي است با دو قسمت اندروني و بيروني – حياط در مركز و قسمت هاي اعيان نشين به صورت چهار فصل در پيرامون حياط. از قسمت شمالي به عنوان زمستانه و از قسمت جنوبي به عنوان تابستانه استفاده مي شد هتل لاله يزد كه شامل تالار و بادگير هتل خاتم يزد است. از ضلع شرقي كه شامل اتاق آيينه مطبخ سرداب و ساير فضاهاست به عنوان پاييزه و از ضلع غربي به عنوان بهار خواب استفاده مي شد. مالك آن حاج محمد ابراهيم لاري بوده است از اين مكان هتل خاتم يزد سابقا به عنوان خانقاه نعمت اللهي استفاده مي شده است. مساحت آن حدود 1700 متر و زير هتل خاتم يزد بنائي معادل 1200 متر مربع را داراست.

آب انبار شش بادگير مربوط به هتل ارگ جديد يزد دوره معاصر است و در يزد، محله تپه يزد، كوچه شش بادگير واقع شده و در تاريخ 4 فروردين 1357 با شماره ثبت 1600 به‌عنوان يكي از آثار ملي ايران به ثبت رسيده است. اين بنا 180سال پيش در دوره قاجاره ساخته شده كه در سال 1371 ه. ق بازسازي شده است. اين بنا داراي دو ورودي شمالي و جنوبي است. راه پله هاي ورودي در دو طرف مخزن و در امتداد يكديگر قرار گرفته اند. راه پله ها از دو قسمت روباز و سرپوشيده تشكيل شده و سردر ورودي آنها در ابتداي قسمت سرپوشيده قرار دارد. از ورودي جنوبي توسط 55 پله به مخزن مي توان رسيد. در جلو سردر اين راه پله كه در ميانه پله 25 و 26 (از بالا) قرار گرفته ، يك هشتي با كف آجر فرش قرار دارد. مخزن آب انبار مدور است و بر روي آن 6 بادگير زيباي هشت وجهي تعبيه شده است. نيمي از اين بادگيرها مربوط به بناي اوليه آب انبار و نيم ديگر مربوط به بازسازي بنا است. بادگيرهاي جديد هتل پارسيان يزد توسط استاد علي سياه و استاد غلامرضا ساخته شده اند. با كمي دقت در شكل بادگيرها هتل پارسيان يزد تفاوت سه بادگير قديمي با ديگر بادگيرهاي آن مشهود است. براي شهرهاي كويري همچون يزد ارزش آب بيش از هر جاي ديگر احساس مي شود . در اين شهر بيش از 75 آب انبار وجود دارد .

1212(ه.ق) درميدان خان و در كنار هتل زنبق يزد مجموعه خان يزد واقع مي‌ باشد. اين حمام در زميني به مساحت 1170 متر مربع و با زير بناي 900 متر مريع بنا هتل زنبق يزد گرديده كه شامل بخش هاي مختلفي از جمله گاوروتون، شاه نشين، خزينه مي‌ باشد. امروزه از اين بنا به عنوان چايخانه و رستوران سنتي استفاده مي‌ گردد. حمام خان (گرمابه نور) داراي سه مسير دسترس است كه آن را به ميدان خان، بازارچه كاشيگري و بافت مسكوني مجاور مرتبط مي سازد. بناي هتل زنبق يزد حمام مشتمل بر ورودي ها، سربينه، گرمخانه و فضاهاي مرتبط با آنها و همچنين استخري در كنار گرمخانه مي باشد. فضاي سربينه از نظر مساحت و تزيينات از ساير فضاها مشخص تر بوده و در اطراف آن سكوهاي نشيمن و رخت هتل تهراني يزد كن و جاي نهادن كفش تعبيه شده است. اين فضا با پوشش طاق و گنبد مسقف شده و روشنايي آن از طريق نورگير زيباي تعبيه شده در گنبد تامين مي شود. سطوح داخلي سربينه در اصل با هتل زنبق يزد نقاشي هايي مزين بوده كه امروزه تنها بخشي از آن تزيينات برجاي مانده است. حمام خان يزد در دوره اخير تعمير و بازسازي شده و با تغيير كاربري به چاپخانه سنتي تبديل يافته و جديداً نيز به ثبت تاريخي رسيده است.

يكي از ويژگيهاي بارز شهرسازي هتل فهادان يزد محله هاي قديم يزد، كوچه ها و گذرهاي سرپوشيده آن هستند كه به آنها “ساباط” گفته مي شود. هدف از طراحي و اجراي ساباط اين است كه انسان گرمازده كوير را دمي در زير سايه خود، از تابش خورشيد در امان نگهدارد. ساباط در لغت به معناي راهرو، دالان و سقفي است كه بر روي كوچه ها و معابر ساخته مي شود. معماران يزدي نه تنها تمام جوانب را در ساخت داخل خانه مد نظر داشته اند، بلكه در ساخت كوچه هم هتل داد يزد با توجه به نيازها و شرايط اقليمي و فرهنگي مردم منطقه، ويژگيهاي ارزنده و جالب توجهي را در نظر داشته اند. يكي از خصوصيات بارز محله هاي قديمي در استان يزد، كوچه ها و گذرگاههاي سرپوشيده ي آن به نام «ساباط» است. ساباط‌ها (سابات) از ويژگي‌هاي معماري زيست بوم‌هاي گرمسير و كويري هستند. يكي هتل داد يزد از كاركردهاي سابات پديد آوردن سايه و جايگاهي خنك براي رهرگذران است.اين سازه به سبب نيمه پوشيده بودن در تابستان به پديد آمدن كوران هوا مي‌انجامد كه هواي درون سابات را از بيرون آن خنكتر مي كند. همين نيمه پوشيده بودن در زمستان به گرمتر شدن هواي درون سابات از بيرون آن مي انجامد. سابات‌ها همچنين مايه يكپارچگي و استواري خانه‌هاي كنارشان هستند و به آنها در پايداري در برابر نيروهاي پديد آمده از فشار سازه كمك مي‌كنند.